Περίπτωση πρώτη: Ο γνωστός μπλόγκερ Πρέζα TV, που εκτός από το
ιστολόγιό του στο blogger.com διατηρούσε και παράλληλο μπλογκ στο
athensvoice.gr, κάποια στιγμή τον Σεπτέμβριο είδε αυτό το παράλληλο μπλογκ του να εξαφανίζεται από το διαδίκτυο χωρίς προειδοποίηση. Κατήγγειλε το περιστατικό ως λογοκρισία και στη συνέχεια έλαβε ενημερωτικό
e-mail από τον πάροχο (athensvoice.gr) ότι το μπλογκ του απενεργοποιήθηκε διότι είχε παραβιάσει τους όρους χρήσης της υπηρεσίας, με αποτέλεσμα κάποιοι τρίτοι θιγόμενοι να προσφύγουν στη δικαιοσύνη εναντίον του παρόχου.
Περίπτωση δεύτερη: Η χρήστης του γνωστού site κοινωνικής δικτύωσης (social networking)
myspace.com με το ψευδώνυμο samiamidi ανάρτησε στο
προφίλ της που διατηρεί στο πιο πάνω site τις φωτογραφίες δύο ζωγραφικών της έργων (μελάνι και ακρυλικό σε χαρτόνι) που παρατίθενται αμέσως πιο κάτω. Κάποιος άλλος χρήστης του site κατήγγειλε στον διαχειριστή του τις φωτογραφίες αυτές ως παραβαίνουσες τους όρους χρήσης της υπηρεσίας. Το myspace.com μπήκε στον λογαριασμό της samiamidi και διέγραψε τις επίμαχες φωτογραφίες, στέλνοντάς της κατόπιν ενημερωτικό e-mail για την ενέργειά του και προειδοποιώντας την ότι σε περίπτωση υποτροπής θα απενεργοποιήσει τον λογαριασμό της.
[κλικ για μεγέθυνση] Με αφορμή τα δύο παραπάνω πρόσφατα περιστατικά, Μοναδικέ μου Αναγνώστη, θα ξεκινήσουμε σήμερα μια συζήτηση σχετικά με το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης και τη λογοκρισία στο διαδίκτυο. Θα προσπαθήσω να αποφύγω τις πολλές νομικούρες, αλλά ζητάω την κατανόησή σου γιατί οπωσδήποτε θα χρειαστούν μερικές...
Λογοκρισία: ο προληπτικός ή κατασταλτικός έλεγχος που ασκεί μια εξουσία στα μέσα ενημέρωσης, στα έργα του γραπτού λόγου, τα θεάματα, τα δημιουργήματα της τέχνης, με σκοπό να εμποδιστεί η διάδοση πληροφοριών και ιδεών αντίθετων προς τις αρχές και τις επιδιώξεις της (
Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη, Δ' έκδοση).
Κατά τη γνωστή διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια wikipedia, ο έλεγχος αυτός δεν είναι απαραίτητο να ασκείται από κάποια εξουσία, αλλά μπορεί να ασκείται και από ιδιώτες. Ο ορισμός δηλαδή της λογοκρισίας είναι ευρύτερος (
ελληνική και
αγγλική έκδοση).
Η πρακτική της λογοκρισίας δεν είναι καινούργια: ήδη από αιώνες η Καθολική Εκκλησία πραγματοποιούσε προληπτικό έλεγχο των υπό έκδοση βιβλίων για να ελέγξει αν περιείχαν ιδέες αντίθετες με την καθολική πίστη και το δόγμα, και απαιτούνταν η έγκριση του επισκόπου (το λεγόμενο "
imprimatur") για να οδηγηθεί το βιβλίο στο τυπογραφείο -πρακτική που επιβιώνει και στις ημέρες μας, αν και περιορισμένη.
Σε κάθε περίπτωση, βλέπουμε από τους παρατιθέμενους ορισμούς ότι η έννοια της λογοκρισίας προϋποθέτει μια διπολική σχέση ελεγκτή-ελεγχόμενου, όπου ο ελεγκτής μπορεί να είναι είτε κάποια αρχή που ασκεί εξουσία, είτε κάποιος ιδιώτης (π.χ. ΜΜΕ).
Επομένως, το πρώτο ζητούμενο είναι να ελέγξουμε αν μία τέτοια σχέση υπάρχει στις δύο περιπτώσεις που πήραμε σαν παράδειγμα. Αν δηλαδή οι πάροχοι των υπηρεσιών (athensvoice.gr, myspace.com) λειτουργούν στην προκειμένη περίπτωση σαν ελεγκτές του περιεχομένου που δημιουργούν οι χρήστες, είτε πρόκειται για κείμενο είτε για εικαστικά.
Όπως γνωρίζουμε όλοι όσοι χρησιμοποιούμε το blogger.com (ή θα έπρεπε να γνωρίζουμε) και άλλα παρόμοια site που προσφέρουν υπηρεσίες φιλοξενίας περιεχομένου -συνήθως δωρεάν-, για να κάνουμε χρήση των υπηρεσιών αυτών απαιτείται προηγουμένως να δημιουργήσουμε έναν λογαριασμό στο εκάστοτε site. Για να μας επιτραπεί να ανοίξουμε τον λογαριασμό αυτό, πρέπει οπωσδήποτε να αποδεχτούμε τους όρους χρήσης της υπηρεσίας (Terms of Use, εφεξής
ToU), οι οποίοι συνήθως είναι κρυμμένοι πίσω από κάποια σχετική παραπομπή.
Όποιος κάνει κλικ στην παραπομπή καταλήγει σε ένα μακροσκελές κείμενο γραμμένο σε νομική γλώσσα, ακατανόητη εν πολλοίς για τους περισσότερους (τα λεγόμενα legalese). Λίγοι μπαίνουν στον κόπο να το διαβάσουν μέχρι τέλους, οι πιο πολλοί το προσπερνάνε με μια ματιά: κι όμως, αυτό το κείμενο αποτελεί μια σύμβαση, τους όρους της οποίας αποδεχόμαστε και την "υπογράφουμε" τη στιγμή που πατάμε το κουμπάκι "accept".
Καθώς οι υπηρεσίες αυτού του είδους καθιερώθηκαν αρχικά στο διαδίκτυο από site με έδρα στις ΗΠΑ, οι συμβάσεις αυτές αντανακλούν την επιρροή τους από το αμερικανικό δίκαιο περί αστικής ευθύνης (εν συντομία, περί του δικαιώματος διεκδίκησης αποζημίωσης σε περίπτωση προσβολής κάποιου θιγόμενου από αυτόν που τον θίγει), ακόμα και αν ο πάροχος της υπηρεσίας είναι μια ελληνική εταιρεία. Οι όροι των συμβάσεων αυτών συχνά έχουν δρακόντειο χαρακτήρα, δεν είναι διαπραγματεύσιμοι και επιφυλάσσουν στον πάροχο πολύ εκτεταμένα δικαιώματα προκειμένου να διασφαλίσει την τήρησή τους (και να μην διακινδυνεύσει μια πιθανή εμπλοκή με τη δικαιοσύνη).
Ανάμεσα στα δικαιώματα αυτά, εκείνο που θα μας απασχολήσει εδώ είναι το δικαίωμα του παρόχου να καταγγείλει τη σύμβαση και να καταργήσει τον λογαριασμό του χρήστη που καταστρατηγεί με τη συμπεριφορά του (δηλαδή με το περιεχόμενο που "ανεβάζει") τους όρους της σύμβασης. Ενίοτε μάλιστα -και στις περιπτώσεις των δύο παραδειγμάτων- ο πάροχος επιφυλάσσει στον εαυτό του και το δικαίωμα να παρέμβει στον λογαριασμό του χρήστη και να διαγράψει το επίμαχο περιεχόμενο.
Αρκετά με τη θεωρία για την ώρα, Μοναδικέ μου Αναγνώστη, ας δούμε πώς μεταφράζονται τα ανωτέρω στην πράξη:
Στην περίπτωση του Πρέζα TV: ο πάροχος athensvoice.gr με τους
ToU απαγορεύει μεταξύ άλλων "την ανάρτηση, δημοσίευση, ..... περιεχομένου που είναι παράνομο, .... προσβλητικό, ....δυσφημιστικό, χυδαίο, .... υβριστικό, .... ή άλλως αποδοκιμαστέο, παραβιάζει την προσωπικότητα και τα προσωπικά δεδομένα άλλων, προκαλεί συναισθήματα μίσους, ή/και οποιοδήποτε άλλο συνιστάμενο ποινικό αδίκημα". Δεν έχω υπ' όψη μου το επίμαχο δημοσίευμα που προκάλεσε την αντίδραση του παρόχου, αλλά με μια ματιά στο blog του Πρέζα TV ο καθένας διαπιστώνει ότι υπάρχουν πάμπολλα δημοσιεύματα που εμπίπτουν στην περιγραφή: ο Πρέζα έχει επιλέξει ένα συγκεκριμένο ύφος γραφής και χρησιμοποιεί πολύ συχνά όρους οι οποίοι είναι αναμφίβολα υβριστικοί -υποθέτω ότι τη διαπίστωση αυτή δεν την αμφισβητεί ούτε ο ίδιος. Το αν αυτό είναι δικαίωμά του ή όχι, και σε ποιο βαθμό, θα το δούμε παρακάτω.
Κατά συνέπεια, ο Πρέζα έχει παραβιάσει τους όρους χρήσης της υπηρεσίας που ο ίδιος αποδέχτηκε όταν άνοιγε λογαριασμό σε αυτήν, και ο πάροχος έκανε χρήση των δικαιωμάτων που είχε επιφυλάξει για τον εαυτό του μέσω της σύμβασης και την κατήγγειλε, "κατεβάζοντας" έτσι ολόκληρο το μπλογκ του Πρέζα από το site του.
Διαπίστωση πρώτη: προληπτικός έλεγχος δεν ασκήθηκε, εφόσον το επίμαχο δημοσίευμα αναρτήθηκε. Κανείς δεν ζήτησε από τον Πρέζα να ελέγξει τα γραφόμενά του για να επιτρέψει ή όχι την ανάρτησή τους -και πιθανότατα, αν δεν είχε συμβεί να θιγεί κάποιος και να διαμαρτυρηθεί στον πάροχο, το μπλογκ θα ήταν ακόμη στη θέση του.
Διαπίστωση δεύτερη: κατασταλτικός έλεγχος ασκήθηκε, εφόσον το μπλογκ απενεργοποιήθηκε εκ των υστέρων. Ο λόγος όμως που υπήρξε αυτή η αντίδραση του παρόχου δεν ήταν η διαφωνία του με τα γραφόμενα του Πρέζα, ούτε η προσπάθεια να μη διαδοθούν ιδέες αντίθετες προς τις αρχές του athensvoice.gr, αλλά το γεγονός ότι ο Πρέζα με τα δημοσιεύματά του παραβίαζε -κατά τρόπο αναμφισβήτητο, θα έλεγα- τους ToU.
Υπάρχει ιεραρχική σχέση ελεγκτή-ελεγχομένου μεταξύ Πρέζα TV και athensvoice.gr; Κατ' αρχήν όχι -ωστόσο το δεύτερο έχει επιφυλάξει στον εαυτό του το δικαίωμα να ελέγχει κατά την κρίση του το περιεχόμενο που αναρτά ο πρώτος προκειμένου να διαπιστώσει αν συμμορφώνεται με τους ToU, και κατά συνέπεια αν συντρέχει λόγος καταγγελίας της σύμβασης ή όχι.
Καταλήγω στο συμπέρασμα ότι η περίπτωση αυτή δεν συνιστά λογοκρισία. Πρόκειται για μια σύμβαση μεταξύ δύο ιδιωτών, ο ένας εκ των οποίων παραβιάζει τους όρους της και έχει εκχωρήσει στον άλλον το δικαίωμα να καταγγείλει τη σύμβαση γι' αυτήν ακριβώς την παραβίαση, και μάλιστα χωρίς προειδοποίηση (αυτό το τελευταίο θα το ξαναδούμε παρακάτω).
Στο συμπέρασμα αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι το μπλογκ του Πρέζα TV στο athensvoice.gr ήταν από τα παλαιότερα και -όπως
αναφέρει ο ίδιος- από αυτά με τον μεγαλύτερο αριθμό δημοσιεύσεων (546): αν το athensvoice.gr ήθελε όντως να λογοκρίνει τον ιστολόγο για τις ιδέες του, λογικά θα το είχε πράξει νωρίτερα.
Βάζω εδώ μια άνω τελεία, Μοναδικέ μου Αναγνώστη, και θα συνεχίσουμε αύριο με την περίπτωση samiamidi. Θα δούμε τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις και θα εξετάσουμε τα ευρύτερα ζητήματα που προκύπτουν καθημερινά σε σχέση με την ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο και τα όριά της.
Σε χαιρετώ
Χασοδίκης