Λογοκρισία στο διαδίκτυο; (μέρος ΙΙ)

Πάμε να δούμε σήμερα την περίπτωση samiamidi, στην οποία υπάρχουν κάποιες -σημαντικές κατά τη γνώμη μου- διαφορές από αυτήν του Πρέζα TV, που την κάνουν κάπως πιο περίπλοκη.

Εδώ ο πάροχος της υπηρεσίας είναι το myspace.com, το οποίο στους δικούς του ToU αναφέρει μεταξύ άλλων ότι απαγορεύεται η δημοσίευση φωτογραφιών που περιέχουν γυμνό (nudity), καθώς και κάθε άλλου τύπου περιεχομένου (content) που περιέχει γυμνό.

Τα δύο επίμαχα έργα της samiamidi απεικονίζουν μεταξύ άλλων γυμνό γυναικείο στήθος, οπότε εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι η δημιουργός/χρήστης παραβιάζει τους όρους χρήσης της υπηρεσίας.

Είναι όμως έτσι;

Κατ' αρχάς, πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε ως "γυμνό": δεν είναι τόσο αυτονόητο όσο φαίνεται. Μπορεί εμείς να έχουμε στο μυαλό μας ότι "γυμνό" είναι τα ακάλυπτα γεννητικά όργανα και το ακάλυπτο γυναικείο στήθος, αλλά κατά κυριολεξία στην ίδια έννοια περιλαμβάνεται και κάθε άλλο ακάλυπτο σημείο του σώματος, όπως η πλάτη, η κοιλιά, τα χέρια, τα πόδια. Υπό αυτήν την έννοια, θα μπορούσε να περιληφθεί στην κατηγορία του "γυμνού" και η οποιαδήποτε φωτογραφία από τις καλοκαιρινές μας διακοπές, που μας δείχνει στην παραλία με μαγιώ. Και πράγματι, σε ορισμένες κοινωνίες η δημοσίευση τέτοιων φωτογραφιών είναι απαγορευμένη, τουλάχιστον για τις γυναίκες.

Επομένως, αν εφαρμόσουμε μια κυριολεκτική ερμηνεία του όρου "γυμνό", καταλήγουμε σε υπερβολική διεύρυνση της απαγόρευσης (με τα μέτρα και σταθμά των δυτικών κοινωνιών, τουλάχιστον). Άρα πρέπει να προσφύγουμε σε μία τελολογική ερμηνεία, να ψάξουμε δηλαδή να βρούμε τον σκοπό της συγκεκριμένης διάταξης των ToU -που προφανώς δεν είναι να απαγορεύσει κάθε απεικόνιση ακάλυπτου μέρους του σώματος, αλλά μόνον αυτές που είναι χυδαίες ή προσβλητικές. Ας το κρατήσουμε αυτό στο μυαλό μας για πιο μετά.

Δεύτερο ζήτημα: είναι το ίδιο πράγμα μια φωτογραφία γυμνού και μια φωτογραφία ενός ζωγραφικού (ή γλυπτικού, ή χαρακτικού, ή άλλου εικαστικού) έργου που αναπαριστά γυμνό; Αν σου φαίνεται Μοναδικέ μου Αναγνώστη ότι παίζω με τις λέξεις, σε διαβεβαιώ πως δεν είναι έτσι: η απάντηση στο ερώτημα αυτό θέλει πολλή προσοχή. Αν απαντήσουμε "ναι", τότε αποδεχόμαστε πως στην απαγόρευση εμπίπτει και αυτή η εικόνα:

και αυτή:

και αυτή:

Και τότε το πράγμα αρχίζει λίγο να ξεχειλώνει.

Ενώ λοιπόν η πρώτη ανάγνωση μάς υποδεικνύει ότι η samiamidi παραβίασε τους ToU της υπηρεσίας, αν το ξεψαχνίσουμε λίγο προκύπτει ότι η "παραβίαση" αυτή δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη: η χρήστης samiamidi μπορεί εύλογα να ισχυριστεί ότι θεώρησε, με βάση τις αντιλήψεις που επικρατούν στον δυτικό κόσμο όπου ζει, πως η ανάρτηση των συγκεκριμένων έργων δεν παραβιάζει τους όρους χρήσης.

Το myspace.com, από την πλευρά του, που έκρινε το αντίθετο, προχώρησε σε μία ερμηνεία της σύμβασης που διευρύνει υπερβολικά -κατά τη γνώμη μου- τα όρια της απαγόρευσης. Το κριτήριό του δεν μπορεί να θεωρηθεί αμιγώς νομικό, όπως στην περίπτωση του Πρέζα TV, αλλά είναι βασικά ηθικό και αισθητικό.

Και εδώ ακριβώς αρχίζουν τα ζόρικα: γιατί ο νόμος είναι ένας, και είναι ίδιος για όλους, αλλά η αισθητική και η ηθική είναι αλλιώτικη για τον καθένα: άλλη η δική μου, άλλη η δική σου, άλλη της samiamidi, άλλη του χρήστη Τζερεμάια από το Οχάιο, USA, που μπορεί να είναι, ξέρω 'γω, πρεσβυτεριανός και να μην εγκρίνει τέτοια θεάματα, και άλλη του μουλά Ομάρ. Ποια από όλες θα υιοθετηθεί;

Με βάση τα παραπάνω, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι η περίπτωση samiamidi τελικά συνιστά λογοκρισία: ο πάροχος της υπηρεσίας δεν εφάρμοσε (ως όφειλε) αυστηρά νομικά κριτήρια για να προχωρήσει στη διαγραφή των επίμαχων έργων, αλλά προχώρησε σε μια ερμηνεία των διατάξεων της σύμβασης που τον συνδέει με την χρήστη, η οποία διευρύνει υπερβολικά τα όρια της απαγόρευσης, πέρα από τα συνήθη για το νομικό κεκτημένο τόσο του χρήστη όσο και του παρόχου. Και τελικά εφάρμοσε εξωνομικά κριτήρια, κριτήρια ηθικά και αισθητικά, που καταλήγουν να περιορίζουν υπέρμετρα το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης του δημιουργού.

Μία σημαντική διαφορά των δύο υποθέσεων είναι η εξής: Στην περίπτωση του Πρέζα TV, έχουμε ένα μπλογκ στην ελληνική γλώσσα, από Έλληνα χρήστη, που δημοσιεύεται στην Ελλάδα από ελληνικό site: είναι προφανές ότι εφαρμοστέο δίκαιο είναι το ελληνικό, για την ερμηνεία του οποίου τα εργαλεία είναι γνωστά και προσβάσιμα και στα δύο μέρη. Αντίθετα το myspace.com είναι μια διεθνής υπηρεσία, με πάνω από 200 εκατομμύρια χρήστες σε όλον τον κόσμο: στους ToU του ορίζει ως εφαρμοστέο το δίκαιο της Πολιτείας της Καλιφόρνια, με βάση το οποίο κάποια πράγματα μπορεί να επιτρέπονται και να θεωρούνται απολύτως θεμιτά, ενώ τα ίδια πράγματα μπορεί σε άλλες χώρες (π.χ. στη Σαουδική Αραβία) να είναι απαγορευμένα. Και ο μεν πάροχος αυτό μπορεί να το γνωρίζει και να θέλει να το σεβαστεί, είναι όμως εξωφρενική η απαίτηση να κάνει το ίδιο και ο χρήστης (που βέβαια δεν μπορεί να γνωρίζει τη νομοθεσία όλου του πλανήτη...).

Μία ενδιαφέρουσα ομοιότητα είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι πάροχοι πρώτα επενέβησαν (με το χασαπομάχαιρο), μετά ενημέρωσαν τους χρήστες: είχαν βέβαια αυτό το δικαίωμα, με βάση τους ToU. Θα μπορούσαν πάντως, και κατά τη γνώμη μου θα όφειλαν, να ενημερώσουν τους χρήστες πριν παρέμβουν, να τους δώσουν τη δυνατότητα να συμμορφωθούν μόνοι τους ή έστω να ακούσουν τις απόψεις τους.

Η συμπεριφορά αυτή των παρόχων μπορεί να θεωρηθεί καταχρηστική, υπό την έννοια του άρθρου 281 του ελληνικού Αστικού Κώδικα: "Η άσκηση του δικαιώματος απαγορεύεται αν υπερβαίνει προφανώς τα όρια που επιβάλλουν η καλή πίστη ή τα χρηστά ήθη ή ο κοινωνικός ή οικονομικός σκοπός του δικαιώματος" (παρόμοιες διατάξεις υπάρχουν και στα δίκαια πολλών άλλων χωρών).

Το πρόβλημα με την έννοια της κατάχρησης δικαιώματος είναι ότι αποτελεί μια "βαλβίδα ασφαλείας" του δικαιικού συστήματος ενός κράτους, και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο δεν είναι μια έννοια επακριβώς καθορισμένη: το περιεχόμενό της διαμορφώνεται δυναμικά μέσα στον χρόνο, κυρίως με τις αποφάσεις των δικαστηρίων που κρίνουν καταχρηστική τη μία ή την άλλη συμπεριφορά στα πλαίσια μιας έννομης σχέσης.

Αν διαβάσουμε προσεκτικά τους εκάστοτε ToU, θα διαπιστώσουμε πολλές διατάξεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν -κατά τη γνώμη μου είναι- καταχρηστικές. Και εδώ, δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία προστασία του χρήστη από αυτές, εκτός και αν ο χρήστης αποφασίσει να προσφύγει στα δικαστήρια, αψηφώντας το κόστος και την ταλαιπωρία, και χωρίς βεβαιότητα για το αποτέλεσμα. Κι έτσι ανακύπτει το μεγάλο θέμα της έλλειψης ενός ειδικού ρυθμιστικού πλαισίου για τις νέες δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο, για τη ρύθμιση των οποίων τα παραδοσιακά δικαιικά εργαλεία αποδεικνύονται ανεπαρκή. Αυτό το θέμα όμως, καθώς και μερικά ακόμη γενικότερα συμπεράσματα, θα το δούμε αύριο, Μοναδικέ μου Αναγνώστη...

Σε χαιρετώ

Χασοδίκης