Ο Τυποκτόνος Νόμος και ο Κατηραμένος Όφις

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, κρίνοντας ότι «η δημοσιογραφική ελευθερία καλύπτει ακόμη και έναν βαθμό υπερβολής ή και πρόκλησης στους χαρακτηρισμούς», δικαίωσε πλήρως την «Αυγή» για την υπόθεση «δυσφήμησης» του νυν βουλευτή του ΛΑΟΣ Κυριάκου Βελόπουλου.

Και με αυτήν την αφορμή βγήκαν πάλι οι δημοσιογράφοι και ξεσπάθωσαν ενάντια στον "Τυποκτόνο Νόμο Βενιζέλου". Σκόπιμα βάζω τα εισαγωγικά: όσοι παρακολουθούν το μπλογκ από παλιότερα, γνωρίζουν ότι για τον ίδιο τον Βενιζέλο δεν τρέφω και πολύ μεγάλη εκτίμηση. Ωστόσο, αυτός ο διαβόητος "Τυποκτόνος Νόμος" του, που τα παραδοσιακά μήντια τον έχουν αναγάγει στη μεγαλύτερη απειλή κατά της ελευθερίας του τύπου, είναι άλλη ιστορία. Ας την δούμε από λίγο πιο κοντά:

Πρώτα απ' όλα, ο νόμος αυτός δεν είναι ακριβώς "του Βενιζέλου": τέθηκε σε ισχύ το 1981 και είναι ο νόμος 1178 "περί αστικής ευθύνης του τύπου". Την εποχή εκείνη, ελλείψει ιδιωτικής ραδιοτηλεόρασης, τύπος ήταν τα έντυπα μέσα (εφημερίδες και περιοδικά). Ο εν λόγω νόμος, λοιπόν, καθιέρωσε την αντικειμενική ευθύνη του ιδιοκτήτη κάθε εντύπου να αποζημιώσει πλήρως και να καταβάλει χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης σε οποιονδήποτε υπέστη ζημία από δυσφημηστικό ή συκοφαντικό δημοσίευμα του εντύπου. Πέρα δηλαδή από την (αυτονόητη) ευθύνη του συντάκτη του δημοσιεύματος, καθιερώθηκε παράλληλα και ευθύνη του ιδιοκτήτη, με σκοπό να υπάρχει πάντοτε κάποιος με επαρκή οικονομική επιφάνεια ώστε να καταβάλει τις αποζημιώσεις.

Πού κολλάει λοιπόν ο Βενιζέλος; Σε κάποιες τροποποιήσεις του νόμου που έγιναν με δική του πρωτοβουλία το 1994-1995. Δύο ήταν οι βασικότερες: πρώτον, η επέκταση των διατάξεων που ίσχυαν για τα έντυπα μέσα σε τηλεοράσεις και ραδιόφωνα -απαραίτητη λόγω της νέας πραγματικότητας της ιδιωτικής ραδιοτηλεόρασης. Και δεύτερον, η πρόβλεψη ελάχιστων ποσών που θα έπρεπε τα δικαστήρια να επιδικάζουν σαν χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, αρκετά υψηλών (10.000.000 δραχμές για ημερήσιες εφημερίδες Αθηνών και Θεσσαλονίκης, 50.000.000 για δικτυωμένα ραδιόφωνα, 100.000.000 για τηλεοράσεις εθνικής εμβέλειας κλπ.).

Ανοίγουμε μια παρένθεση για μια αναγκαία επεξήγηση: με τον όρο "ηθική βλάβη" εννοούμε τη ζημιά που παθαίνει κάποιος από την προσβολή της τιμής και της υπόληψής του, η οποία προφανώς δεν είναι αυστηρά μετρήσιμο μέγεθος (σε αντίθεση με την "αποζημίωση", που είναι η αποκατάσταση συγκεκριμένης ζημιάς). Για την ηθική βλάβη τα δικαστήρια επιδικάζουν "χρηματική ικανοποίηση", η οποία όμως δεν καθορίζεται από κάποιον τιμοκατάλογο αλλά το ύψος της εναπόκειται στην κρίση του δικαστή, που έχει υποχρέωση να λάβει υπ' όψη του διάφορα στοιχεία (μεταξύ άλλων και την οικονομική και κοινωνική κατάσταση των διαδίκων).

Στην πραγματικότητα, και πριν από τις τροποποιήσεις του Βενιζέλου, ακόμα και πριν από την πρώτη εφαρμογή του νόμου του 1981, αν κάποιος θεωρούσε ότι προσβλήθηκε από ένα δημοσίευμα δυσφημηστικό ή συκοφαντικό μπορούσε να ζητήσει από τα δικαστήρια ακριβώς τα ίδια πράγματα, βασιζόμενος σε κοινές διατάξεις του Αστικού και του Ποινικού Κώδικα που ισχύουν εδώ και πάνω από πενήντα χρόνια. Ο νόμος του 1981 εξειδίκευσε αυτές τις διατάξεις, και οι τροποποιήσεις του Βενιζέλου τις έκαναν πιο αυστηρές. Αυτή είναι μια λεπτομέρεια που βέβαια ποτέ δεν την αναφέρουν οι δημοσιογράφοι.

Το κρίμα που χρεώνεται στον Βενιζέλο είναι ότι τα ποσά αυτά που όρισε ως ελάχιστα είναι εξοντωτικά. Σεβαστό σαν επιχείρημα, αλλά συζητήσιμο. Πρώτα απ' όλα, τα ποσά αυτά είναι κατ' ανάγκην αυθαίρετα, εφόσον δεν αντιστοιχούν σε κάτι μετρήσιμο, σε κάποιο απόλυτο μέγεθος, αλλά σε κάτι σχετικό όπως η προσβολή της τιμής και της υπόληψης. Ύστερα, πρέπει να λάβουμε υπ' όψιν μας και την δύναμη που έχει ο τύπος (η τέταρτη εξουσία): αν εγώ πάω στο καφενείο της γειτονιάς και πω ότι ο γείτονάς μου ο Κώστας είναι λωποδύτης υπάρχει προσβολή, αλλά προφανώς αν το γράψουν τα "Νέα" η προσβολή είναι μεγαλύτερη, κι ακόμα μεγαλύτερη αν το πουν στις ειδήσεις του Μέγκα. Αυτή η (ποσοτική, ας πούμε) διαφοροποίηση κάπως έπρεπε να αποτυπωθεί και στον νόμο.

Κι αν είναι έτσι τα πράγματα, γιατί μας καταδικάζει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κάθε τρεις και λίγο;

Εδώ είναι άλλο ένα σημείο όπου οι δημοσιογράφοι μας λένε μισές αλήθειες. Το Στρασβούργο δεν επικεντρώνει την προσοχή του στον νόμο καθεαυτόν, αλλά στον τρόπο που ο νόμος εφαρμόζεται από τα ελληνικά δικαστήρια. Και εκεί, ναι, υπάρχουν προβλήματα πολλά και μεγάλα που το ΕΔΑΔ επισημαίνει στις αποφάσεις του. Όπως, για παράδειγμα, ότι αλλιώς πρέπει να αντιμετωπίζεται ένας απλός ιδιώτης και αλλιώς ένα δημόσιο πρόσωπο, που έχει υποχρέωση να ανέχεται πιο οξεία κριτική. Ότι δημόσιο πρόσωπο δεν είναι μόνον όποιος κατέχει δημόσιο αξίωμα, αλλά όποιος απασχολεί γενικά τον δημόσιο βίο -προφανώς αυτό είναι κάτι που κρίνεται κατά περίπτωση. Ότι πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα σε αξιολογικές κρίσεις (π.χ. ο χαρακτηρισμός του Βελόπουλου από την "Αυγή" ως εθνικοπαράφρονα, στην πρόσφατη υπόθεση) και σε πραγματικά περιστατικά (όπως π.χ. το να αποκαλέσεις κάποιον "καταχραστή" ή "κατάσκοπο") για τα οποία πρέπει να υπάρχουν αποδείξεις -διάκριση που τα ελληνικά δικαστήρια δεν κάνουν.

Βέβαια για να λυθούν αυτά τα προβλήματα δεν χρειάζεται να καταργηθεί ο "Τυποκτόνος Νόμος Βενιζέλου", όπως φωνάζουν με κάθε ευκαιρία οι δημοσιογράφοι. Αρκεί να μελετήσουν προσεκτικά οι Έλληνες δικαστές τις αποφάσεις του Στρασβούργου και να συμμορφωθούν με το σκεπτικό τους.

Από εκεί και πέρα, όμως, υπάρχουν άλλα προβλήματα που δεν πρόκειται να τα λύσει κανένα δικαστήριο και κανένας νόμος. Δεν φταίει ο νόμος για το χαμηλότατο επίπεδο του δημόσιου λόγου στη χώρα μας. Δεν φταίει ο νόμος για το γεγονός ότι τα δημόσια πρόσωπα, κυρίως τα πολιτικά, προτιμούν να εκφράζονται με συνθήματα και όχι με επιχειρήματα. Δεν φταίει ο νόμος για το γεγονός ότι πολλοί δημοσιογράφοι έχουν αντικαταστήσει την έρευνα με ένα τσάτρα-πάτρα ψαξιματάκι στο Γκούγκλ. Δεν φταίει ο νόμος για τις "ανεπιβεβαίωτες/ανώνυμες/έγκυρες πηγές του σταθμού μας..." που χρησιμοποιούνται συχνά σαν τεκμηρίωση.

Βελτιώσεις στον νόμο ασφαλώς και μπορούν να γίνουν. Είναι γεγονός ότι έχει στηθεί μια φάμπρικα αγωγών όπου ο κάθε πικραμένος ζητάει όσα του λείπουν και αυτό είναι πρόβλημα: θα μπορούσε λοιπόν να προστεθεί μια διάταξη που να ορίζει ότι, αν ο εκάστοτε θιγόμενος χάσει την υπόθεση, θα υποχρεώνεται να καταβάλει, π.χ., τα μισά από όσα ζητάει στον δημοσιογράφο ή το Μέσο που ενάγει. Και τότε θα βλέπαμε πόσο εύκολα θα έβγαινε ο καθένας να ζητάει ένα-δύο εκατομμύρια ευρώ για να αποκαταστήσει την τρωθείσα υπόληψή του.

Μια τέτοια ρύθμιση, σε συνδυασμό με τη σωστή εφαρμογή του νόμου από τα ελληνικά δικαστήρια, θα έλυνε μεγάλο μέρος του προβλήματος. Αλλά οι δημοσιογράφοι δεν ζητάνε κάτι τέτοιο: θέλουν την πλήρη απόσυρση του κατάπτυστου νόμου, "που τους αναγκάζει να αυτολογοκρίνονται" -δείτε εδώ ένα ποστ του Μάνου Στεφανίδη, για παράδειγμα, όπου από υπερβολικό ζήλο φορτώνονται στον Τυποκτόνο ακόμα και άσχετες υποθέσεις, όπως οι αγωγές του Βγενόπουλου κατά Τσίπρα και Παπανδρέου.

Το έχω ξαναγράψει, αλλά δεν βλάφτει να το επαναλάβω: σε μια ευνομούμενη (λέμε τώρα) κοινωνία, καμία ελευθερία δεν είναι απόλυτη. Όλες οι ελευθερίες έχουν κάποιους περιορισμούς, μικρούς ή μεγάλους. Ναι, και η ελευθερία της έκφρασης, ναι, και η ελευθερία του τύπου. Σε όποιον δεν αρέσει, ας πάει να γίνει ερημίτης. Αυτή η σκόπιμη σύγχυση, όμως, της ελευθερίας με την ασυδοσία, εμένα προσωπικά καθόλου δεν με πείθει για το δίκιο των δημοσιογράφων, που ούτε λίγο ούτε πολύ απαιτούν να γράφουν ό,τι κατεβάζει η γκλάβα τους χωρίς καμία συνέπεια.

Αλλά είπαμε: σ' αυτή τη χώρα ο καθένας ζητάει όσα του λείπουν.


.